تفاوت دیه زن و مرد

هر چند محور اصلی پاسخ دانشمندان اسلامی را دعوت به تبعیت نسبت به احکام الهی و پایبندی به سنت رسول خدا (ص) تشکیل می دهد ، اما این تبعیت و تسلیم در برابر احکام شرع منافاتی با پی جویی از حکمت و فلسفه آن ندارد زیرا ما معتقدیم اوامر و نواهی الهی بر مصالح و مفاسد واقعی مبتنی بوده و در همه احکام شرع منافع بندگان و دفع ضرر از آنها لحاظ شده است . در مورد تفاوت دیه زن و مرد نیز اگر چه در روایات به علت و فلسفه ای اشاره نشده ، اما عده ای در صدد بر آمده اند که با بیان حکمت هایی عقلایی برای آن به نحوی این تفاوت را توجیه کنند . ایشان در ادامه می فرماید : مگر ارزش انسانی به بهای بدنی اوست تا امتیاز را در دیه ها ارزیابی کنیم . آیا برای ارزیابی انسان در اسلام باید رفت سراغ دیه تا ما تفاوت زن و مرد را در دیه جستجو کنیم ؟ مسئله دیه صرفا یک امر اقتصادی است و ملاک ارزیابی انسان نمی باشد . مهمترین شخصیت های اسلامی با ساده ترین افراد از نظر دیه یکسان هستند ، دیه مرجع تقلید ، دیه یک انسان متخصص ، دیه یک انسان مبتکر با دیه یک کارگر ساده در اسلام یکی است ، به این دلیل که دیه عامل تعیین ارزش نیست و این ابزار خواه در هیکل یک دانشمند یا مخترع یا مبتکر باشد و خواه در هیکل یک فرد ساده این تن دیه اش مشترک است .

 در مسایل اخلاقی هیچ امتیازی بین زن و مرد نیست و اما در مسئله دیه چون جنبه خیر بودن در او نیست بلکه مربوط به جنبه بدنی است لذا اگر بدن در مسایل اقتصادی قوی تر بود ، دیه او بیشتر است و چون مردها در مسایل اقتصادی معمولا بیشتر از زنها بازدهی اقتصادی دارند دیه آنها نیز بیشتر است و این نه بدان معنا نیست که در اسلام مرد ارزشمند تر از زن باشد بلکه تنها آن بعد جسمانی آن دو صنف لحاظ می شود .

 این مفسر قرآن در ادامه آورده است : اصل دیه مربوط به ارزیابی روح نیست و نباید در مسایل انسان شناسی و عظمت زن و مرد مورد نقد و نقض قرار گیرد .

بنابراین دیه معیار ارزش آدمی نیست و نقد ناقدان بدان جهت است که انسان را در حد یک گیاه می شناسد اما واقعیاتی نظیر این که انسان به جایی برسد که با ملائکه سخن بگوید و فرشتگان به استقبالش بیایند برای آنان بی مفهوم است ، اما چون در دنیای مادی امروز این گونه واقعیات بر آنها بی معنا و نامفهوم است ، لذا ارزیابی را در محور دیه خلاصه کرده و یا مدارات منحصر می کنند .

یکی دیگر از دانشمندان اسلامی در موضوع علت اختلاف دیه زن و مرد پاسخی اجمالی ارائه داده است که به قرار زیر است : جواب اجمالی این است که دیه بر عکس آنچه که در فارسی گفته می شود (خونبها) نیست ، بهای خون نیست ، خون انسان بالاتر از این است که قیمتش اینها باشد .

قرآن مجید می فرماید : کسی که انسانی را به قتل برساند مانند این است که همه انسان ها را به قتل رسانده است .

خونبها در زبان فارسی ، تعبیر مسامحی است ، عرب خونبها نمی گوید ، می گوید دیه ، پس دیه چه نقشی دارد ؟

آیا مجازات است یا جبران خسارت است ؟

 ایشان در ادامه به عنوان مقدمه پاسخ به سوالات فوق به بررسی تفاوت زن و مرد در ابعاد سه گانه زیر پرداخته اند .

بعد اول ، بعد انسانی ، بعد دوم ، بعد علمی و بعد سوم ، بعد اقتصادی است .

از نظر بعد انسانی و الهی هیچ تفاوتی بین زن و مرد نیست هر دو در پیشگاه خداوند یکسانند و لذا خطاب هایی که از این نظر در قرآن است هر دو را شامل می شود .

( یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیه مرضیه فادخلی فی عبادی و ادخلی جنتی )

که هم مرد و هم زن را شامل می شود و اتفاقا صیغه اش هم مونث است .

این آیات نشان می دهد در بعد انسانی و الهی هر دو یکسان و مسیر قرب الی الله به روی هر دو یکسان گشوده است .

اما در بعد علمی هم بین زن و مرد تفاوتی نیست . اسلام فرا گرفتن علم را مخصوص مردان نمی داند ، طلب علم بر همه فریضه است .

اما بعد سوم این است که زن با مرد از نظر بازدهی اقتصادی در جامعه بشری با هم تفاوت دارند ، حتی در عصر و زمان ما و حتی در جوامعی که زن و مرد را مساوی می دانند ، باز می بینیم که بازدهی اقتصادی اینها یکی نیست .

ساختمان زن و مرد از نظر جسمانی متفاوت است مردها برای کارهای خشن ساخته شده اند و طبیعتا بسیاری از کارهای اجتماعی به خاطر این مسئله دست مردها افتاده است و لو عدالت کامل اما توان زن با توان مرد از نظر قوای جسمانی با هم فرق دارند ، حتی در کشورهایی که شعار مساوات می دهند از 20 وزیر ، یکی دو تا زن است و بقیه مرد .

چنان نیست که این پست ها مساوی در میان آنها تقسیم شده باشد . با شعار ، واقعیت ها عوض نمی شود .

 فقیه یاد شده پس از این مقدمه نتیجه می گیرد که چون با از بین رفتن مرد خسارت اقتصادی بیشتری متوجه خانواده می گردد ، لازم است که دیه مرد از دیه زن بیشتر باشد .

خلاصه آنکه در اسلام از نظر بعد انسانی و الهی و بعد علمی و فرهنگی هیچ تفاوتی میان زن و مرد نیست و تنها تفاوتی که میان آنها وجود دارد ، تفاوت در بازدهی اقتصادی است که آن ریشه در تفاوت ساختمان وجودی و توانایی های ذاتی زن و مرد دارد و همین تفاوت در بازده اقتصادی است که موجب تفاوت دیه زن و مرد گردیده است .

بنابراین عدالت اقتضا می کند که به هنگام جبران ضرر اقتصادی فقدان یک مرد از محیط خانواده و اجتماع به عامل مولد بودن او از حیث اقتصادی توجه شود و بین دیه او و دیه یک زن فرق گذاشته شود ، چرا که میزان تاثیر زن در تولید اقتصادی ، حتی در جهان امروز کمتر از مرد است .

بر این اساس شارع مقدس در تشریع حکیمانه خویش دیه مرد را دو برابر دیه زن قرار داده است تا عدالت رعایت گردد چرا که عدالت الزاما با تساوی یکی نیست .

پرسش از چرایی تفاوت دیه زن و مرد پرسش جدیدی نیست بلکه در عصر امامان معصوم (ع) هم این پرسش مطرح بوده است ، اما جای هیچ گونه شک و تردید نسبت به اینکه تفاوت دیه زه و مرد از احکام قطعی و مسلم اسلام و مورد اتفاق همه مذاهب اسلام است باقی نمی ماند .

حضرت آیت الله جوادی آملی در کتاب زن در آئینه جلال و جمال به مسئله تفاوت دیه زن و مرد پرداخته و می فرماید (یکی دیگر از شبهاتی که در اثر عدم توجه به معیارهای ارزشی قرآن کریم مطرح می شود و در اثر رسوخ فرهنگ جاهلی و غربی در ذهن ها و بیان ها بر آن تکیه می شود مسئله تفاوت دیه و ارث زن و مرد است ) .